-
1 кырый
1. сущ.1) в разн. знач. (кроме знач. область) край2) в притяж. ф. кырыеа) ме́сто о́коло (чего-л.)авыл кырые — ме́сто о́коло села́, окра́ина села́
тау кырые — подно́жие горы́
урман кырые — опу́шка ле́са
юл кырые — обо́чина доро́ги
б) грани́ца, рубе́ж ( участка земли)в) бе́регсу кырые — бе́рег водоёма
3) поля́ (шля́пы), борт, кайма́ ( одежды)см. тж. кырпу4) в составе ряда устойчивых выражений край, кра́ешеккүз кырые белән — кра́ем (кра́ешком) гла́за
колак кырые белән — кра́ем (кра́ешком) у́ха
5) в знач. нареч. кырыйдан с кра́ю ( при счёте стоящих рядом предметов)кырыйдан өченче — тре́тий с кра́ю
6) в сочет. со словом бер говорится о некотором месте у краябер кырыйга — куда́-то к кра́ю
бер кырыйда — где́-то у кра́я; где́-то о́бочь (на обо́чине)
2. прил.бер кырыйдан — отку́да-то с кра́я
1) боково́й (о расположе́нии)кырый бүлмә — бокова́я ко́мната
2) кра́йнийкырый йорт — кра́йний дом
•- кырый чыгыш••кырый кагу — см. читкә кагу
кырый калу — см. читтә калу
-
2 кырый
-
3 кырый
-
4 кырый-мырый
нареч.; см. кырын-мырын -
5 кырый сөннәтлек
кра́йняя плоть -
6 кырый чыгыш
назва́ние де́тской игры́ ( в которой оставшийся крайним должен водить) -
7 алгы кырый
см. алгы сызык -
8 qırí
-
9 алгы
прил.1)а) пере́дний (зуб, ряд); передово́й (пост, наблюдательный пункт)алгы очлыклар — пере́дние коне́чности
алгы буыннар мат. — пере́дние чле́ны
танкның алгы өлеше — пере́дняя (лобова́я) часть та́нка
кабинаның алгы пыяласы — пере́днее (ветрово́е) стекло́ каби́ны (води́теля)
б) фаса́дный ( о стене здания)в) пара́дный ( о части судна)г) головно́й (вагон трамвая, танк в колонне)демонстрантларның алгы колоннасы — головна́я коло́нна демонстра́нтов; передово́й, аванга́рдный ( отряд воинского подразделения)
д) в терминологических сочет. передне-алгы аңкау тартыклары — передненёбные согла́сные
2) лицево́йконвертның алгы ягы — лицева́я сторона́ конве́рта
3)а) передово́й, веду́щий, пе́рвыйярыш таблицасындагы алгы урыннар — передовы́е места́ в табли́це соревнова́ния
б) пе́рвый, нача́льныйкитапның алгы битләре — пе́рвые (нача́льные) страни́цы кни́ги
4) см. алдагы 4) а)-в)алгы ел сметасын төзү — соста́вить сме́ту предстоя́щего го́да (на год)
алгы көннәрне кайгырту — забо́титься (забо́та) о гряду́щих днях
алгы төндә кузгалабыз — тро́гаемся в сле́дующую (за́втрашнюю) ночь
•- алгы көн
- алдагы көн
- алгы кырый
- алгы линия
- алгы ми
- алгы план
- алгы позиция
- алгы саф
- алгы сызык
- алгы як -
10 гына
I частица; = генә; кына II; кенә1) огранич.а) указывает на время то́лько, то́лько что, неда́внобылтыр гына — (ведь) то́лько в про́шлом году́
кичә гына — то́лько вчера́
әле гына, яңа гына — то́лько, то́лько что; то́лько-то́лько
б) указывает на место то́лько; где́-то здесь (ря́дом); недалеко́күрше гына — по сосе́дству, ря́дом
якын гына — где́-то здесь (ря́дом), вблизи́
в) указывает на причину то́лько из-за, лишь из-за, по причи́неяратканга гына — то́лько любя́
көнчелектән гына — лишь из-за ре́вности
г) в составе обстоятельства то́лько, лишь, то́лько лишьшуышып гына үтәргә мөмкин — мо́жно пробра́ться то́лько ползко́м
яшертен гына карап алу — взгляну́ть лишь укра́дкой, исподтишка́; лишь бро́сить взгляд
д) после глагола изъявительного наклонения то́лько, то́лько что; вот-во́ткызы мәктәпне тәмамлады гына — его́ (её) дочь то́лько что ко́нчила шко́лу
сез кайткансыз гына, ахры? — ка́жется, вы то́лько что возврати́лись?
е) после глагола условного наклонения е́сли, е́сли то́лько, лишь то́лько, то́лько тогда́, е́сли; то́лько в том слу́чае, е́слийөгерсәң гына (куып) җитәрсең — е́сли то́лько побежи́шь - дого́нишь
эшең бетсә, гына уйнарга чык — е́сли то́лько заверши́шь рабо́ту - выходи́ (мо́жешь вы́йти) игра́ть
2) выделительно-огранич.а) то́лько, лишь, то́лько лишь, лишь то́лькосинең өчен гына — то́лько (лишь) ра́ди тебя́
хезмәттә гына бәхетеңне табарсың — лишь то́лько в труде́ найдёшь своё сча́стье
б) выделяет количество то́лько, всего́, всего́ то́лько, всего́ лишьбер гына кеше кирәк — тре́буется то́лько оди́н челове́к
киткәненә ярты гына ел — всего́ лишь полго́да, как он уе́хал
в) то́лько, оди́н и то́лькоүзе гына — то́лько сам, то́лько он; үзең гынаме? ты (сам) оди́н?
шушы гынамы? — то́лько э́то? то́лько и всего́?
г) ра́зве то́лько, лишь то́лькоярдәмче итеп алсам гына инде — ра́зве то́лько помо́щником приму́
д) указывает на ослабление качества прил. и нареч. дово́льно; -енько, -енькийматур гына рәсем — дово́льно краси́вая (краси́венькая) карти́на (рису́нок)
әкрен гына барабыз — дви́жемся дово́льно ме́дленно (потихо́ньку)
тыныч гына утыралар — сидя́т споко́йненько
3) усилительнаяа) то́лько, сплошь, одни́; совсе́маяк асты су гына — под нога́ми сплошь вода́
актан гына киенгән — оде́та то́лько в бе́лое
б) то́лько быегылмасам гына ярар иде — то́лько бы не упа́сть
безнекеләр җиңсен гына иде — то́лько бы победи́ли на́ши
в) то́лько, то́лько попро́буй, то́лько посме́й; пусть то́лькокагылып гына кара — то́лько тронь, (то́лько) попро́буй тро́нуть
уйлап гына кара — поду́май то́лько
г) между компонентами составного глагола... гына тора... за...бәла килеп гына тора — беда́ за бедо́й
яңа бәхет явып гына тора — уда́ча за уда́чей
д) при мест. то́лькокем гына юк анда — кого́ там то́лько нет
ниләр гына алмаган — чего́ то́лько не накупи́л
нинди гына телдә сөйләшмиләр анда — на како́м то́лько языке́ не говоря́т там
4) в знач. суфф.; ласк. -енький; -енькоап-ак гына — бе́ленький
йомшак гына — мя́гонький; мя́гонько
матур гына — краси́венький, краси́венько
5) в песнях или стихах употр. для дополнения слогов и для сохранения ритма ой, айII союз; = генә; кына II; кенәтөннәр уртасында гына үкереп елый, буйга гына җиткән кыз бала (песня) — средь ноче́й да ой пла́чет заневе́стившаяся де́вушка
1) опред. то́лько, как, как то́лько, лишь сто́лько, едва́ то́лько, чуть то́лькоөйдән гына чыктык, коеп яңгыр ява башлады — то́лько вы́шли из до́му, как начался́ проливно́й дождь
яктыра гына башлый, авыл халкы инде аяк өстендә — чуть то́лько рассвета́ет, вся дере́вня уже́ на нога́х
2) против.а) с отриц. словом түгел не то́лько..., но изурлар гына түгел, балалар да — не то́лько взро́слые, но и де́ти
син гына түгел, башкалар да — не то́лько ты оди́н, но и други́е
б) в сочет. с союзами бары, тик, бары тик и то́лькобары кырый йорт тәрәзәсендә гына ут күренә — и то́лько в са́мом кра́йнем до́ме све́тится окно́
тик кичкә таба гына көн бераз сүрелә — то́лько к ве́черу жара́ немно́го спада́ет
-
11 кыр
I сущ.1) в разн. знач. по́ле || полево́йурманнар һәм кырлар — леса́ и поля́
иген кыры — хле́бное по́ле, ни́ва
сугыш кыры — по́ле би́твы
футбол кыры — футбо́льное по́ле
эшчәнлек кыры — по́ле де́ятельности
кыр юлы — полева́я доро́га
кыр эшләре — полевы́е рабо́ты
2) уст. ди́кая приро́да; ди́кое по́ле, степь; пу́стошьул үссә уйга карар, кыз үссә кырга карар — (посл.) сын вы́растет - бу́дет смотре́ть на доли́ны рек, дочь вы́растет - бу́дет смотре́ть в степь (т. е. все разъедутся-разойдутся)
3) вне, что вне поселе́ния || ди́кий, неприручённый, некульту́рный (в противопоставлении с приручёнными, культурными сородичами - о животных и растениях)кыр алмагачы (алмасы) — ди́кая я́блоня
кыр казы — ди́кий гусь
кыр суганы — ди́кий лук
4) мат. гранькубның алты кыры — шесть гра́ней ку́ба
•- кыр билчәне
- кыр җитене
- кыр зәгъфраны
- кыр казагы
- кыр кәҗәсе
- кыр күгәрчене
- кыр тавыгы
- кыр тараканы
- кыр чаганы
- кыр чыпчыгы
- кыр чәчәкләре
- кыр ышыклау
- кыр яраны II сущ.1) разг.; см. кырыйөстәл кырында — на краю́ стола́
юл кырларында — по бока́м доро́ги; обо́чь доро́ги
2) уст.; мат.; см. янөчпочмак кыры — сторона́ треуго́льника
3) разг.; в знач. послелога кырына к ( кому-чему)абыең кырына утыр — сади́сь во́зле ста́ршего бра́та
4) разг.; в знач. послелога кырында о́коло, во́зле ( кого-чего)5) разг.; в знач. послелога кырыннан во́зле, у, ми́мо ( кого-чего)IIIурман кырыннан — ми́мо ле́са
кыр талашу — ре́зко препира́ться; говори́ть друг дру́гу ре́зкости; гру́бо ссо́риться
-
12 тараклы
прил.1)а) с гребёнкой, гре́бнемб) с гребешко́мтараклы әтәч — пету́х с ( хорошо развитым) гребешко́м
2) гребе́нчатыйтараклы кырый — гребе́нчатый край (чего-л.)
-
13 тупалану
неперех.1) затупля́ться/затупи́ться || затупле́ниетупаланган кырый — зату́пленный кра́ешек чего-л.
2) см. тупару -
14 чит
I сущ.1) край, закра́ина, кро́мка; поля́; см. тж. кырыйяулык читен бөгү — подруба́ть края́ платка́
такта чите — кро́мка доски́
күк чите — край не́ба; горизо́нт, небоскло́н
түбә чите — закра́ина кры́ши
эшләпә чите — поля́ шля́пы
2) (декорати́вная) поло́ска, кайма́, каёмка, каёмочказәңгәр чит сызылган ваза — ва́за с си́ней поло́ской
телле-телле шәл чите — фесто́нчатая кайма́ ша́ли
пәрдә кырыйларына чит тоту — подши́ть каёмкой края́ занаве́ски
3) край, окра́инашәһәр чите — окра́ина го́рода
авыл читендә — на краю́ дере́вни
4) опу́шка ( леса)5) обо́чина ( дороги)6) в косв. п. сторона́читтә басып тору — стоя́ть на стороне́
читкә китү — отойти́ в сто́рону
читтән карап тору — смотре́ть со стороны́
читтә булу — быть в стороне́ (на отлёте)
•- читтән торып укучы••читкә китү — избежа́ть ( разговора), уклони́ться, отклони́ться, отвлека́ться/отвле́чься ( от темы)
читкә кую (куеп тору) — отложи́ть (разговор, дело, вопрос)
читкә тибү (тибәрү) — перен. отстрани́ть, отдаля́ть; см. тж. читкә кагу 2)
читкә чәчү — расска́зывать, передава́ть чужи́м, раскрыва́ть, де́лать изве́стным, обнаро́довать (весть, секрет)
читтә калдыру (калдырып тору) — оставля́ть/оста́вить в стороне́, отстраня́ть/отстрани́ть от чего-л.
- читкә кагучиттән караганда — при наблюде́нии, при взгля́де со стороны́
- читкә керү
- читкә тайпылу
- читкә чыгу
- читтә калу II прил.1) чужо́й, неродно́й, не свой, посторо́нний, при́шлыйбарысы да үзебезнеке, чит кеше берәү дә юк — все свои́, посторо́нних (чужи́х) никого́ нет
2) чужо́й, друго́й, ино́й, посторо́ннийчит авылдан — из друго́й дере́вни
көтүгә чит мал ияргән — к ста́ду приста́ла чужа́я скоти́на
чит гадәтләр — чужи́е обря́ды
3) чу́ждый, несво́йственный, чужеро́дный, посторо́нний, нехаракте́рныйчит элементлар — чу́ждые элеме́нты
талантына чит рольләр — ро́ли, чу́ждые его́ тала́нту
4) в знач. косв. п. чужа́я сторона́, чужо́й кра́й, чужби́начиткә китү — уе́хать на чужби́ну
читтә йөрү — броди́ть на чужби́не
читтән кайту — верну́ться из чужи́х краёв
•- чит ил- чит ил кешесе
- чит илдән кертелгән
- чит илдән кертү
- Чит ил эшләре министрлыгы
- чит илгә чыгару
- читкә чыгару
- чит тел••чит итмәү — не счита́ть чужи́м
чит күрү — см. чит итеп карау
- чит итүчиткә китү — отто́к
- чит күз III сущ.; уст.си́тец
См. также в других словарях:
кырый — 1. Нин. б. әйбернең чите 2. Берәр урынның тирәсе, читендәге җире авыл кырые 3. Кайбер баш киемнәрен уратып ала торган тар полоса, кырпу 4. Нин. б. әйберне, мәйданны чикләүче сызык 5. Нин. б. әйбернең ян өслеге, бер ягы. Савытның авыз чите, ирнәве … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
кашак — Кырый урман кашагы … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
алгы — с. 1. Алдагы, ал яктагы 2. Алдагы, киләчәк, киләсе. и. Алдагы көн, киләчәк 3. сир. Алдынгы, культуралы. АЛГЫ БҮЛМӘ (ЯК) – Ал як. АЛГЫ САФ – күч. Нин. б. эшнең, хәрәкәтнең алдынгы өлеше. АЛГЫ СЫЗЫК (КЫРЫЙ, ПОЗИЦИЯ) – Хәрәкәттәге армиядә дошманга… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
йөзәрлек — Йөз сумлык кәгазь акча. II. ЙӨЗЛЕК – Йөзне нәр. б. саклау өчен эшләнгән әйбер; битлек. III. ЙӨЗЛЕК – 1. Ишек яки тәрәзә уеп куелган урын тирәли беркетелә торган, гадәттә сырлап бизәкләп эшләнгән юка тар планка (такта) 2. Сәкенең кырый тактасы 3.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
рампа — 1. Сәхнәне яктырту өчен сәхнә алдына тезелгән лампаларны каплап торган барьер. Шундый барьер артына урнаштырылган һәм сәхнәнең алгы ягын түбәннән яктыртып торган аппаратура 2. Зур бинаның (мәс. завод бинасының) транспорт кереп чыгып йөри, йөкләр… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тешле-тешле — Керентеле чыгынтылы. тигезсез кырый, өслек тур … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тирә — 1. Билгеле бер ноктаның, әйбернең әйләнәсе, шуңа һәр яктан якын гына урнашкан, тиеп торган тирәлек яки яссылык; шул тирәлек яки яссылыктагы урын. Әйләнә яки йомык күппочмак рәв. чик, түгәрәк кырый 2. Берәр нәрсәнең яны, ян ягы, әйләнәсе, турысы.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тукталыш — 1. Эш хәрәкәт туктап тору хәле 2. Сөйләмне вакытлыча бүлү, өзү; пауза 3. Кая да булса барганда (куну, ял итү һ. б. өчен) юл өстендәге берәр урында вакытлыча тоткарлану 4. Пассажирлар транспорттан төшү яки утыру өчен билгеләнгән урын. ТУКТАЛЫШ… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чит — I. и. 1. Берәр әйбернең кырыйдагы урыны, шул кырый үзе 2. Берәр әйбер (урман, торак пункт һ. б. ш.) кырыендагы җир, урын. Юл, урам һ. б. ш. кырыенда, аларның һәр ике ягында буйдан буйга сузылган урын 3. Нин. б. мәйдан, өслек, тирәлекнең кырыен… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге